Kultowe Biennale Architektury w Wenecji rozpoczyna się 10 maja i potrwa do 23 listopada. Wystawy, których nie można przegapić, to pawilon nordycki eksplorujący przestrzenie transpłciowe, projekt libański, który mierzy się z realiami ekobójstwa – czyli brodniom przeciwko ekosystemom i oczywiście pawilon polski z wystawą „Lary i penaty. O budowaniu poczucia bezpieczeństwa w architekturze”.
Po ostatniej edycji – pod kuratelą Lesley Lokko – z jej naciskiem na dekolonizację i dekarbonizację, tegoroczny kurator Carlo Ratti zaproponował temat: „Intelligens. Natural. Artificial. Collective” – będzie więc dużo wystaw próbujących uporać się z zagrożeniami ekologicznymi i niepewną rolą architektury w przyszłości.
Jak zwykle, Biennale Architektury w Wenecji składać się będzie z głównej wystawy, Carlo Rattiego, a także z 65 pawilonów narodowych. Wśród nich po raz pierwszy wezmą udział: Azerbejdżan, Oman, Katar i Togo. Wydarzenie odbędzie się w trzech głównych lokalizacjach: 26 pawilonach w Giardini, 22 w Arsenale i 15 rozsianych po centrum Wenecji.
Pawilon polski – „Lary i penaty”
Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki po raz kolejny odpowiada za organizację wystawy w Pawilonie Polskim podczas 19. Międzynarodowej Wystawy Architektury – La Biennale di Venezia. Polska uczestniczy w tym prestiżowym wydarzeniu od 1991 roku, a w Biennale Arte – z własnym pawilonem – już od 1932 roku. Pawilon Polski, zbudowany w latach 30. XX wieku ze środków polskiego rządu, pozostaje do dziś jego własnością i pełni rolę stałej platformy prezentacji sztuki i architektury.
– Weneckie Biennale Architektury nie jest typową wystawą architektury. Nie znajdziemy tu architektonicznych makiet i wizualizacji, ale raczej opowieści o architekturze i jej – także społecznych i politycznych aspektach. Nie spodziewajmy się zatem wykresów i przekrojów budynków, lecz rozważań o tym, co w architekturze jest dla nas dzisiaj najważniejsze – wyjaśniała podczas konferencji prasowej w Zachęcie, ministra kultury i dziedzictwa narodowego Hanna Wróblewska.
Tytułowe „lary i penaty” to nawiązanie do bóstw domowego ogniska w starożytnym Rzymie, które symbolizują opiekę i bezpieczeństwo. Ich kulturowe znaczenie zachowało się w wielu językach i praktykach, co czyni je uniwersalnym odniesieniem w refleksji nad rolą przestrzeni zamieszkania.
Za koncepcję i realizację wystawy odpowiada interdyscyplinarny zespół: architekt Maciej Siuda, artyści Krzysztof Maniak i Katarzyna Przezwańska oraz historyczka architektury Aleksandra Kędziorek. Wspólnie analizują oni dwa porządki, które wpływają na postrzeganie bezpieczeństwa w architekturze: pierwszy – formalny – oparty na przepisach prawa, technologiach i normach budowlanych; drugi – symboliczny – zakorzeniony w tradycjach, rytuałach i praktykach kulturowych.
O architekturze, która daje bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo zapewniają więc rozwiązania wynikające z istniejących przepisów budowlanych, przeciwpożarowych, bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), takie jak gaśnica, kłódka na drzwiach wejściowych, wyjście ewakuacyjne czy systemy alarmowe.
Autorzy wystawy odnoszą się jednak także do stosowanych w Polsce praktyk i rytuałów związanych z architekturą. Należą do nich m.in. wiecha – wieniec zawieszany na budynku w trakcie robót budowlanych, mający zapewnić ich dalszą pomyślność, czy podkowa nad progiem domu przynosząca szczęście jego mieszkańcom oraz gromnica – świeca chroniąca domostwo w trakcie burzy. Pełnią rolę talizmanów zapewniających pomyślność i ochronę.
Zwraca też uwagę na to, jak przenikają się aspekty racjonalne i emocjonalne w budowaniu poczucia bezpieczeństwa oraz jak praktyki architektoniczne mogą wzmacniać poczucie sprawczości w świecie pełnym niepewności.
„Intelligens. Natural. Artificial. Collective”
Co to znaczy Intelligens? – Tytuł Międzynarodowej Wystawy Architektury ogłaszany jest zwykle po angielsku i włosku. Natomiast w 2025 roku odwołanie do wspólnego łacińskiego źródłosłowu intelligens sprawia, że ten sam tytuł będzie obowiązywać w obu językach. Intelligens ma związek z nowoczesną koncepcją inteligencji, ale odsyła też do szerszego arsenału znaczeń, ze względu na ostatnią sylabę, która po łacinie oznacza ludzi. Daje to początek nowej, fikcyjnej bazie słowotwórczej, która wskazuje, jaka powinna być inteligencja przyszłości: włączająca, wieloraka i obdarzona wyobraźnią przekraczającą to, co znamy dziś jako AI – tłumaczy kurator Carlo Ratti.
Pawilon niemiecki
„STRESSTEST” to tytuł wystawy w pawilonie niemieckim, której autorami są Nicola Borgmann, Elisabeth Endres, Gabriele G. Kiefer i Daniele Santucci. Ekspozycja bada globalne ocieplenie i to, jak ekstremalne upały w miastach wpływają na zdrowie ludzi, a także na życie wykraczające poza ludzkie. „STRESSTEST” przedstawia to w namacalny sposób za pomocą pokoju STRESS, w którym odwiedzający doświadczą rzeczywistości ekstremalnego miejskiego upału, zanim ochłodzą się w DE-STRESS, który wskazuje sposoby, w jakie architekci i urbaniści reagują na nieznośne temperatury.
Pawilon brazylijski
Projekt pawilonu brazylijskiego dotyczy „mapowania działań, które budują nasze dziedzictwo kulturowe” i ustanowienia „połączenia między tradycją a wynalazkiem”. Nagrodzony Złotym Lwem w 2023 r. pawilon Brazylii, w tym roku z nowym zespołem kuratorskim (Eder Alencar, Luciana Saboia i Matheus Seco) bada związek między architekturą a infrastrukturą w celu tworzenia bardziej ekologicznych sposobów życia.
Czerpiąc inspirację z ostatnich odkryć archeologów dotyczących zarządzania krajobrazem przez rdzenną ludność Amazonii, zespół proponuje nowe sposoby patrzenia na współczesną infrastrukturę, wykorzystując projekty najsłynniejszych brazylijskich architektów, takich jak Lina Bo Bardi i Oscar Niemeyer.
Pawilon brytyjski
Kuratorami wystawy w pawilonie brytyjskim są Kabage Karanja i Stella Mutegi z nairobijskiego studia architektonicznego Cave_bureau, brytyjski kurator i pisarz Owen Hopkins oraz profesor Kathryn Yusoff.
Pawilon odzwierciedla przemoc kolonializmu w ramach wyjątkowej współpracy brytyjsko-kenijskiej. Kuratorzy mają nadzieję zbadać, w jaki sposób architektura może stać się narzędziem do odwrócenia części zniszczeń dokonanych przez Wielką Brytanię.
Pawilon krajów nordyckich
Wystawa „Industry Muscle: Five Scores for Architecture”, została stworzona przez artystę performance’u – Teo Ala-Ruona. Będzie łączyć architekturę, performance i instalację, proponując pięć „spekulatywnych partytur dla architektury przyszłości”.
Artysta poddaje krytyce normatywne rozumienie ciała, obowiązujące w konceptualizacji architektury modernistycznej (Modulor man Le Corbusiera i promowanie heteroseksualnego męskiego ciała jako prototypu). Zamiast tego Ala-Ruona proponuje alternatywną architekturę, która poszerza nasze rozumienie tego, kto zajmuje przestrzeń i w jaki sposób.
Pawilon libański
W czerwcu 2024 r. Human Rights Watch poinformowała o powszechnym stosowaniu przez izraelskie wojsko białej amunicji fosforowej w południowym Libanie. Takie przypadki ekobójstwa zainspirowały „Ministerstwo inteligencji lądowej”, fikcyjną organizację będącą sercem libańskiego wkładu w biennale.
Kontrolowane przez Collective for Architecture Lebanon „ministerstwo” reaguje na niszczycielskie akty, które zagrażają przyszłości niegdyś kwitnących krajobrazów Libanu, dokumentując zniszczenie środowiska, zachowując nasiona i opracowując metody ekologicznej odnowy. Sam pawilon zostanie zbudowany z cegieł glinianych z nasionami pszenicy, które będą stopniowo kiełkować w trakcie biennale, w poetyckim ukłonie w stronę regeneracyjnego potencjału świata przyrody.
Celem tego biennale jest więc promowanie ducha współpracy i wspieranie interdyscyplinarnych perspektyw w architekturze, jako metody radzenia sobie ze światem w kryzysie. Kryzys ekologiczny i klimatyczny i niedobór zasobów – jest centralnym problemem, wokół którego zorganizowana jest tegoroczna ekspozycja.
Biennale Architektury w Wenecji. Gdzie i kiedy?
10.05–23.11.2025
Giardini della Biennale, Sestiere Castello, 30122 Wenecja, Włochy
